پس از عقد قراداد اول ارزروم انتظار می رفت آرامش بر مرزهای ایران و عثمانی حاکم شود اما با آزار تجار ايراني و به تصرف درآوردن مناطق خوي و اطراف اروميه از طرف عثماني ها بلواي تازه ای آغاز شد. عليرضا پاشا والي بغداد در سال 1255 ه- ق به محمره (خرمشهر) حمله برد و آن شهر را غارت كرد بنابراين محمد شاه تصميم گرفت وزير مختار خود مشير الدوله را به دربار عثماني بفرستد اما مشير الدوله به خاطر بيماري اش نتوانست به اين ماموريت رود پس ميرزا تقي خان فراهاني كه در آن زمان امير نظام بود از طرف حاج ميرزا آقاسي به عنوان سفير انتخاب شد. او به همراه هيئتي كه دويست نفر بودند در سال 1259 ه وارد ارزنه روم مي شوند.
كميسيون چهارجانبه ای با حضور انگلیس و روسیه تشكيل شد و مذاكرات حدود سه سال طول كشيد. امیرکبیرباكشته شدن دو نفر از همراهانش ومجروح شدن خوداو به نمايندگان روسيه وانگليس اعلام ميكند كه قصد برگشت به ايران را دارد و آنان كه حاضر نبودند مذاكرات به هم بخورد دولت عثماني را وادار به عذر خواهي كردند و پس از مدتي كميسيون چهار جانبه منعقد شد. سرانجام عهدنامه ارزروم در سال 1263 ه-ق از طرف ميرزا تقي خان امير نظام و انور افندي بسته شد كه به عهدنامه دوم ارزروم مشهور است. اين قرارداد شامل 9 ماده به صورت زير مي باشد:
1- دولت ايران از گرفتن خسارت محمره صرف نظر كرده و دولت عثماني هم نواحي واقع در شرق زهاب و كرند و بندر محمره و اراضي واقع در شرق اروند رود متعلق به ايران بداند.
2-ايران از ادعاي خود در مورد سليمانيه صرف نظر كرده و سرزمين ذهاب بين ايران و عثماني تقسيم شد قسمت شرق براي ايران و قسمت غرب براي عثماني شناخته شد .
3-صرفنظردودولت ازكليه ادعاهانسبت به اراضي وبه رسميت شناختن حق كشتيراني در اروندرود
4- پرداخت حق المرتع مورد ادعاي ايران طي ابلاغ دوستانه دولت عثماني
5- دولت عثماني متعهد شد كه شاهزادگان فراري ايران را به خاك عثماني در شهر بروسه زير نظر نيروهاي امنيتي خود قرار داده و از مكاتبه آنان با ديگران و بازگشت مخفيانه شان به ايران جلوگيري كنند اما دو دولت ساير فراريان را به ماموران آن دولت تحويل دهند .
6-آزادي بازرگاني ايران در عثماني وپرداخت حقوق گمركي به ترتيب معاهده اول ارزنة الروم
7- دولت عثماني تعهد نمود كه از هرگونه آزار و اذيت نسبت به زوار ايراني خوداري كند به آنها احترام گذاشته و دولت ايران و عثماني نمايندگان سياسي و بازرگاني را در خاك خود بپذیرند.
8-جلوگيري ازكوچ وانتقال خودسرانه عشاير مرزي و تشکیل پادگان هاي نظامي در نوار مرزي
8- بقيه مواد و مقررات مندرج در عهدنامه اول ارزنة الروم باقي ماند و مقرر شد مرز دو كشور مورد بررسي و نقشه برداري قرار گیرد.
دولت عثماني بعد از عقد اين قرار داد اشكال تراشي كرده وتجديدنظر درعهد نامه را خواست و مسئله تعيين مرزهاي ايران و عثماني معلق ماند؛ سپس ازمرگ محمد شاه و گرفتاري هاي ناصرالدين شاه استفاده كرده و سپاهي به فرماندهي درويش پاشا برخی نواحی را به عنوان قلمرو عثماني اعلام مي كند. بار ديگر سفيران روسيه و انگلستان دخالت كرده و تشكيل كميسيون چهارجانبه ديگري را خواستار شدند. امير كبير به شرط اينكه عثماني ها منطقه قطور را ترك كنند نماينده خود مشيرالدوله را به اين كميسيون فرستاد و سرانجام كميسيون چهارجانبه در سال 1266 تشكيل شد اما عثماني ها حاضر به پس دادن ناحيه قطور نشده و كار كميسيون تعطيل شد. در سال1267 لرد پالمر ستون كه حامي عثماني بود پيشنهاد كرد كه كميسيون را در استانبول با شركت دو نماينده انگليس و روسيه تشكيل شود تا مرز ايران و عثماني مشخص شود بنابراين عمليات نقشه برداري از سال 1274 تا1282 ادامه داشت نقشه اي از از كوه آرارات تا خليج فارس به طول هزار كيلومتر و عرض 30تا50 كيلومتر تهيه شد و در سال 1286 بين مشيرالدوله و علي پاشا سفير ايران عثماني اين قرارداد به امضا رسيد. سرانجام جنگ عثماني و روس باعث بستن عهدنامه اي شد كه بر اساس ماده شصتم معاهده برلن قطور به ايران برگردانده شد.
برگرفته از: نشریه وطن یولی ( راه وطن ) – شماره پانزدهم – نشریه دانشجویان آذربایجانی دانشگاه تهران - پخش : فر ایران
مهدی زیدآبادی نژاد
