بيرجند مرکز استان خراسان جنوبي در شرق كشور، در ميان درهاي بزرگ و در 486 کيلومتري مشهد قرار دارد.اين شهرستان از شمال به شهرستان قاينات، از شرق به شهرستانهاي درميان و سربيشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از غرب به شهرستانهاي سرايان و طبس محدود ميشود.
بلندي شهر بيرجند از سطح دريا، 1480 متر و فاصله هوايي آن تا تهران، 791 كيلومتر است.
از نظر وضع اقليمي دو عنصر مهم کوهپايههاي بلند و دشتهاي وسيع از مهمترين عوامل تاثيرگذار در آب و هواي اين منطقه به شمار ميروند.
نزديکي به کوير مرکزي ايران و وجود دشتهاي وسيع باعث پديد آمدن آب و هواي بياباني با تابستانهاي گرم در اين منطقه شده است.
از سوي ديگر کوههاي منطقه که بيشتر در جهت غربي - شرقي کشيده شده اند، باعث شده از شدت گرما کاسته شود و هواي منطقه نسبت به مناطق اطراف از اعتدال بيشتري برخوردار باشد.اين شهر با جاذبههاي زيباي گردشگري، شهري تنها مانده در دل کوير است که به نگين کوير ايران شهرت يافته است.
شهر بيرجند، نخستين شهر در ايران است که داراي سازمان آبرساني بوده و بنگاه آبلوله بيرجند به عنوان نخستين سازمان آبرساني ايران شناخته ميشود. اين شهر همچنين دومين شهري در ايران است که در سال 1302 و پيش از تهران، از لولهکشي آب شهري برخوردار شد.
* پيشينه تاريخي
نام نخستين بيرجند «كهستان» يا كوهستان بوده، كه عربي آن «قهستان» است، يعني زميني كه در آن، كوه بسيار باشد. از آنجا كه اين ناحيه داراي جايگاه طبيعي و جغرافيايي ويژهاي بوده و كوههاي زيادي دارد، به آن كهستان گفتهاند.
در برگزيدن نام بيرجند استدلالها و دلايل متفاوتي ارائه ميشود.
برخي بر اين باورند که واژه بيرجند در اصل «برگند» يا «بركند» و يا به گونه عربي «برجند» بوده است. «بر» به معني نيم، نصف و «گند» به معني شهر است. بنابراين برگند يا برجند، به معني نصف شهر است، كه به دليل كوچكي شهر، آن را برگند گفته اند. اندك اندك برگند به بيرگند و بيرجند تبديل شده است.
عدهاي ديگر نيز واژه بيرجند يا بيرگند را شامل دو پاره بير، به معني چاه (در عربي) و گند يا جند، به معني مكان، محل و شهر در فارسي ميدانند، بر اين اساس معني آن شهري است كه داراي چاه و آب باشد.
بيرجند مرکب از دو جزء «بير» و «جند» است که هردو بخش آن در پارسي باستان واژهاي مستقل و داراي معنا و مفهوم اساطيري و تاريخي است و با هم معني «شهر توفان» يا «شهر صاعقه» را ميدهد.
«بير» در پارسي باستان به معاني رعد و برق، صاعقه و توفان و «جند» که معرّب «کند» است به زبان فرارودي به معني مکان و شهر آمده است. با توجه به نامهاي مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و...، اين وجه تسميه درستتر به نظر ميرسد. بيرجند را شهر بلند، و برزن نيز معنا کردهاند.
اين ناحيه كه محدوده بزرگي از خوسف در غرب تا طبس مسينا درشرق را شامل ميشود، در مسير راههاي ارتباطي مهمي بوده، كه نواحي جنوبي كشور را به هرات، نيشابور و خراسان بزرگ پيوند ميداده است.
به بيان ديگر ناحيه بيرجند در محل برخورد سه ناحيه مهم خراسان بزرگ در شمال، نواحي دروني فلات و نواحي جنوبي ايران در غرب و جنوب غربي، و نواحي سند و سيستان در جنوب شرق بوده است.
بيرجند و قهستان پيش از اسلام وجود داشته و بناي آن را به سام بن نريمان نسبت داده اند. برخي نيز آن را بخشي از قلمرو فريدون، پادشاه پيشدادي ميدانند. وجود روستاهايي چون سلم آباد، فريدون و گيو در اين ناحيه مويد اين گفتاراست.
براي نخستين بار نام بيرجند در اسناد مکتوب معجم البلدان قرن هفتم هجري قمري آمده است که اين شهر را زيباترين بلد قهستان معرفي کرده است، همچنين سياحان و مورخاني چون مارکوپولو، ياقوت حموي، مقدسي حمدالله مستوفي و حافظ ابرو در کتابهاي خود از اين شهر به نوعي ياد کردهاند.
کشفيات اخير باستانشناسي در منطقه بيرجند حاکي از آن است که اين نواحي علاوه بر اين که محل سکونت يا معبر انسانها در پيش از تاريخ بوده ردپاي قوم ساگارتي يکي از اقوام کوچ نشين پارسي را نيز در خود به يادگار داردکه نمونه بارز آن کهنترين اثر کشف شده بيرجند به نام سنگ نگاره لاخ مزار کوچ است که برآن نقوشي پيش از تاريخ، علائم پيکتوگراف يا تصويري و کتيبهها و نقوش ساساني حکاکي شده که علاوه برآن کتيبههاي خط عربي نيز قسمتي از نگارههاي سنگ را به خوداختصاص داده است.
قرائن و شواهد نشان دهنده اين است که آباداني و رونق شهر بيرجند از دوره صفويه به بعد بوده است که تقريبا تا اواسط دوره قاجاريه معماري و بافت هماهنگي را در برداشته است.
*گويش و فرهنگ
مردم سختكوش و ميهمان نواز بيرجند از نژاد آريايي و ايراني هستند كه از دوران باستان در اين سرزمين ساكن شده اند. گويش يا لهجه بيرجندي از گويشهاي فارسي نو است که مانند گويشهاي ديگر به نسبت زبان رسمي کمتر تحول يافته و از اينرو بسياري از ويژگيهاي فارسي کهن را نگه داشتهاست و در گفتار آنان واژگان پارسي پيشين شنيده ميشود.
محمود رفيعي در مقدمه واژهنامه گويش بيرجند مينويسد که چون بيرجند در نزديکي کوير و در منطقهاي کوهستاني واقع شده، در گذر تاريخ کمتر مورد تاخت و تاز قرار گرفته و در نتيجه گويش آن نيز پاکيزه و دست نخورده باقي مانده است.
ويژگي موسيقي محلي بيرجند در حركات ريتميك و نمايشي است و چوب بازي يكي از هنرهاي وابسته به اين حركات موزون است كه ويژگي خود را دارد. شهرستان بيرجند و قهستان داراي زيباترين و لطيفترين ترانهها، آوازها و حماسيترين حركات موزون و آهنگهاي سازي و آوازي است كه در كمتر نقطهاي از خراسان نظيرش را ميتوان ديد.
در اين حركات چون افراد به چوب بازي نيز ميپردازند، در اصطلاح محلي در رديف چوب بازيها به شمار ميآيند كه بسيار سخت و پيچيده است و نياز به مهارت، ممارست و تمرين، چابكي و انعطاف بدني دارد.
آهنگهاي قديمي بيرجند را عروس كشو و عروس كشان، محمل، نصروجو (مصروجان)، گوچه باغي، بستره نمكي، غلام بخشي، پيشباز، لالايي و استقبال ( خوش آمد گويي) تشكيل ميدهند.
نوعي دو بيتي خواني مرسوم به فراقي نيز در منطقه رواج دارد كه روستاييان دايره وار دور هم مينشينند و هر فرد با خواندن دو بيت از اشعار محلي به بيان هجران و فراق خود ميپردازد.
اين شهر داراي مناطق گردشگري فراواني است که از آنجمله ميتوان به اين جاذبهها اشاره کرد،
* سنگ نگارههاي لاخ مزار کوچ
مجموعه نگارههاي لاخ مزار در روستاي کوچ بيرجند جزو معتبرترين اسناد تاريخي مربوط به خراسان جنوبي به شمار ميآيد. اين مجموعه به 307 مورد ميرسد که بر سطح صخرهاي به رنگ سبز مايل به سياه و به ابعاد5 متر در5 متر ايجاد شدهاند و شامل نقوش انسان، حيوان، گياه، علامت و نشانه، کتيبههاي پهلوي، اشکاني، ساساني و کتيبههاي فارسي ميشود.
* سنگ نگاره کال جنگال
کال جنگال نام يکي از درههاي عميق کوه ريچ است و در نزديکي روستاي زمان آباد از توابع بخش مرکزي قرار دارد. در قلل نسبتا مرتفع کوههاي اين دره و بر روي سنگهاي صيقلي، پيکرهها و نوشتههايي به خط پهلوي اشکاني نقش بسته که نشاني از زندگي با عظمت پيشينيان اين خطه دارد. در ميان اين کتيبهها تصوير جدال مرد پارتي با شير ديده ميشود. در اين تصوير، مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شير مبارزه ميکند.
* قلعه تاريخي بيرجند
اين قلعه قديميترين بناي تاريخي شهر بيرجند و يادگاري از دوره صفويه است که بر روي تپههاي مرتفع غرب اين شهر بنا شده و کاربرد نظامي داشته است.
* مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگي
اين مجموعه يکي از بناهاي تاريخي بيرجند است که در شش طبقه به شکل زيگورات ساخته شده است و از شش طبقه بنا فقط دو طبقه آن قابل کاربري است و بقيه طبقات به منظور فرم بخشي ساخته شدهاند.
اين مجموعه شامل باغ عمارت سردر ورودي، اصطبل، حمام، بخش اداري، تالار تشريفات، استخر وغيره است.
* عمارت اکبريه
عمارت اکبريه واقع در خيابان معلم بيرجند، يکي از بناهاي تاريخي اين شهر است. اين بنا در دوره قاجاريه و توسط شوکت الملک در دو اشکوبه ساخته شدهاست.
معماري آن ترکي با الهامي از معماري روسي است که تلفيق آن با معماري اسلامي، سبک معماري نويني را نشان ميدهد. اين بنا که شامل تالار آيينه، گنبد کلاه فرنگي، تزيينات مقرنس لانه زنبوري و رسمي بندي است صرفاً براي پذيرايي از نمايندگان سياسي داخلي و خارجي مورد استفاده قرار ميگرفته است.
* عمارت رحيم آباد
اين بناي تاريخي که حدود سال 1315 قمري دارالحکومه اسماعيل خان شوکت الملک بوده است، داراي باغ، انبار، بناي ورودي، استخر و عمارت اصلي است.
ويژگي مهم اين بنا، تزيينات زيباي آن است که شامل آيينه کاريها و گچبريهاي بسيار زيبا با نقش سرديس جانوران، گل و گياه و نقوش اسليمي است.
* خانه پردلي
خانه پردلي يکي از خانههاي زيبا و قديمي بيرجند است که اصول معماري بهکار رفته در آن نشانگر تلفيق معماري ايراني و معماري بيگانه است. خانههاي قديمي با مشخصات خانه پردلي بيانگر آداب و رسوم اجتماعي افراد و نشانگر ذوق و سليقه معماران قاجاريه استکه با استفاده از معماري اسلامي ساختار جديدي را به وجود آوردهاند که بارزترين نمونه آن پيش ايوان و ستونهاي باربر است که فقط جنبه زيبايي داشته است و علاوه بر اين عنصر معماري به کار رفته در بنا، تزيينات آن نيز قابل وصف است چرا که نمونه آن در شهرستان بيرجند کمتر ديده شده است.
* خانه آراسته
اين بناي زيبا در داخل بافت تاريخي بيرجند و در محور فرهنگي چهار درخت قرار دارد. اين خانه تمام ويژگيهاي خانههاي سنتي را از نظر هماهنگي و همگوني با اوضاع اقليمي، اجتماعي، اقتصادي و اعتقادي ساکنان خود دارد. داشتن عناصري مانند سردر ورودي، هشتي، دالان يا دهليز، حياط مرکزي، ايوان، اتاقهاي متعدد در چهار طرف، پوششهاي گنبدي، ديوارهاي قطور و استفاده از خشت و گل در ساخت بنا از جمله اين ويژگيها است. قدمت اين خانه به دوره قاجار بر ميگردد و با شماره1891 به ثبت تاريخي رسيده است.
* مدرسه شوکتيه
مدرسه شوکتيه که در داخل بافت قديمي شهر بيرجند قرار دارد، تک ايواني بوده و هشتي، دهليز، ايوان رفيع، حياط، حجرههاي دور تا دور حياط شاه نشين و حمام از متعلقات آن است. سر در ورودي بنا داراي طاق جناغي با تزيينات مقرنس است. بناي شوکتيه در سال 1312 قمري به منظور برگزاري آيين عزاداري ماه محرم ساخته شد و در سال 1326 ق نخستين مدرسه جديد بيرجند در آن تاسيس شد.
مدرسه شوکتيه پس از تأسيس مدارس دارالفنون تهران و رشديه تبريز، به همت امير شوکتالملک علم، حکمران وقت در بيرجند تأسيس شد و به دنبال آن، دبيرستان شوکتيه و مدارس خضري دشت بياض, نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتي گشايش يافت.
* آرامگاه حکيم نزاري
آرامگاه سعد الدين نزاري قهستاني، نامور به حکيم نزاري، سراينده سده هفتم هجري، يکي از نقاط ديدني و تاريخي شهر بيرجند است که در بافت قديمي شهر جاي دارد.
* حسينيه بهرمان
حسينيه بهرمان بهوسيله شخصي به همين نام در دوره قاجاريه ساخته شده است. ورودي اين حسينيه يكسردر دارد که سقف آن به صورت کليلي آذري دو گلويي بوده و اطراف آن به وسيله نقوش آجري زيگزاگ و مضاعف تزيين شده است.بعد از درگاه، هشتي قرار دارد که از پنج طاق نماي سکودار تشکيل شده و بر فراز آن سقف گنبد زيبايي به چشم ميخورد که اين گنبد به وسيله رسمي بندي از مرکز به اطراف آذين بندي شده است.
از هشتي فقط يک راه ارتباطي به صحن وجود دارد که سقف آن بصورت هلالي است. صحن حسينيه نيز فضايي محدود و کوچک است. حسينيه همچنين داراي اتاقهاي متعددي است که هر کدام ويژگي خود را دارد. آشپزخانه حسينيه نيز در کنج غربي آن قرار دارد که اجاق و سکوهاي مختلفي در آن تعبيه شده است.
* حسينيه حاجيه آمنه
بنايحسينيه را با توجه به معماري ميتوان از آثار اوايل دوره قاجاريه دانست البته اين بنا از ابتداي ساخت به عنوان حسينيه استفاده نميشده بلکه مسکوني بوده است وبه حاجيه آمنه وابسته به خاندان علم تعلق داشته و در جمادي الاول سال 1287ق توسط دو نفر به نامهاي محمد ولي خان و غلامرضا بيک وقف شده است. حسينيه حاجيه آمنه به سبک تک ايواني و درونگرا ساخته شده است.
اين بنا را ميتوان به چهار بخش کلي تقسيم کرد: اول ورودي اصلي بنا و حياطي که بعد از ورودي اصلي قرار دارد. دوم بناي دو طبقهاي که پس از حياط قرار دارد و از طريق يک هشتي ميتوان به تمام قسمتهاي اين بنا وارد شد. سوم حياط دوم که يک راهرو آن را با حياط اول ارتباط ميدهد و چهارم ايوان با متعلقات آن که البته تمام اين قسمتها داراي هماهنگي و پيوستگي هستند. به گونهاي که نميتوان آنها را به طور مشخص از هم جدا کرد. اين خانه تاريخي در خيابان پاسداران شهر بيرجند قرار دارد و از جاذبههاي پيرامون بنا، باغ و عمارت اسکويه و باغ و عمارت شوکت آباد را ميتوان نام برد.
* رباط آصف
اين بنا توسط آصف الدوله والي وقت خراسان در سال 1251ق بنيان گذارده شده است. اين رباط با پلان چهار ضلعي ساخته شده و داراي حياط مرکزي وسيعي است که در اطراف آن حجرهها و فضاهاي ديگر بنا شده است. اين بنا جزو بناهاي دو ايواني محسوب ميشود.
حياط مرکزي رباط يادآور اتراق کاروانهاي مختلف در اين قسمت است.
اين بخش بسيار ساده و عاري از هر گونه عنصر معماري است.
اصطبل سر پوشيده اين بنا در قسمتي دور از اتاقهاي استراحت مسافرين ساخته شده است و فضاي داخلي آن تقريبا دو يا سه برابر فضاي داخلي اتاقها است. در ضمن بناي رباط آصف جزو خانههاي رباط بياباني درشت به شمار ميآيد.
* كاروانسراها
شهرستان بيرجند داراي 5 رباط بياباني و 12 كاروانسراي شهري بوده است كاروانسراهاي شهرستان بيرجند که مربوط به دورهاي زنديه، صفويه و قاجاريه است،از ويژگيهاي معماري چهار ايواني و دو ايواني و متفرقه برخوردارند.
* غار چنشت
شايد اسرار آميزترين پديده تاريخى بيرجند غار چنشت در روستاى چنشت در 60 کيلومترى جنوب شرق بيرجند باشد.
دراين غار که بيش از 59 متر طول دارد اسكلتهاي مردگان (در وضعهاي مختلف) و نيز آثار و نشانههاي متعددي از زندگي گذشتگان مانند سفال، چوب، پارچه، چرخ نخريسي و ديوارهاي گچي مشاهده شده است. ظاهراً از اين غار در دورانهاي مختلف به عنوان پناهگاه استفاده ميشده است و يا اين که ممکن است زلزله، خانههاي مسکوني را همراه با ساکنان آن منهدم ساخته باشد.
غار چنشت، با توجه به جاذبههاي تاريخي، نزديکي به بقعه متبركه امامزاده سيد حامد علوي (ع ) و نيز طبيعت بکر و سرسبز اطراف، گردشگران بسياري را به اين منطقه جذب ميکند.
* بند دره
اين بند بزرگ در دوره قاجار در زمان حکمراني امير حشمت الملک علم از سنگ، آجر و ملات ساروج بر مسير سيلابي در رشته کوه باقران ساخته شده است. اين بند با 31 متر طول تاج، 3تا 5 متر عرض تاج و 13 متر ارتفاع مهمترين بند تاريخي بيرجند است.
* بند اميرشاه
بند تاريخي و زيباي امير شاه در فاصله 2 كيلومتري جنوب غرب بيرجند و در داخل رشته كوه باغران بنا شده است. اين سد که از سازههاي آبي دوره قاجاريه به شمار ميآيد، در زمان حكمراني حشمت الملك علم ساخته شده است.
بند امير شاه از نظر ساختماني، هم ميتواند جزو سدهاي قوسي و هم پايهاي به شمار آيد؛ چرا كه بدنه قوسي اين سد در وسط داراي دو پايه يا پشت بند است كه ديواره را در مقابل فشار آب مخزن حمايت ميكند.
* يخدانها
يخدانها آثاري از گذشته دور در جنوب شهرستان بيرجند هستند كه در مجاورت روستاهاي اكبريه، رحيم آباد، اميرآباد و چهكند،ساخته شده اند. در اين يخدانها نه تنها يخ بر اثر برودت شبهاي سرد زمستان يخ ميبندد، بلكه در محوطهاي كه به نام چال يا گـــودال يـخـدان مرســوم است يخها تا اواخر تابستان نگهداري ميشد.
از يخدانهاي معروف بيرجند ميتوان به يخدان رحيم آباد، يخدان امير آباد و يخدان شوكت آباد كه در مجاورت شهر بيرجند هستند،نام برد.
* آب انبار
چون آب قنات بيرجند موسوم به ( قصبه ) شور و غير قابل آشاميدن بوده، مردم نيکخواه در داخل شهر چندين آب انبار بزرگ بنا كرده بودند كه اين آب انبارها در زمستان و بهار از آب اضافي و شيرين روستاهاي كوه باغران پر آب شده و كفاف آب آشاميدني مردم را در طول سال ميداد. اين آب انبارها به علت اين كه كاملاً در دل خاك ساخته شده بودند، آب آنها در تابستان خنك و گوارا بود. عمق زياد آب انبارها موجب شده بود كه مردم براي برداشت آب بين 40 تا 90 پله را طي كنند تا به شير آبي كه در پايين آب انبار نصب شده بود، دسترسي پيدا كنند. آب انبارها از نظر تاريخي حايز اهميت زيادي هستند و بيشتر آنها در دوره قاجاريه بنا شدهاند.
* صنايع دستي
صنايع شهرستان بيرجند در دو دسته صنايع دستي و صنايع ماشيني قابل بررسي است. فرشبافي از هنرهاي دستي مهم مردم بيرجند به شمار ميرود و فرشها با طرحهاي كاشان و محلي و قاليچهها بيشتر با طرحهاي بلوچي، سيستاني و تركمني بافته ميشوند. در زمينهقاليبافي نخستين منطقهاي كه در بيرجند مورد توجه دستاندركاران قرار گرفت روستاي درخش بيرجند بود. از قاليهاي بيرجند تعداد زيادي به يادگار مانده كه در موزه فرش ايران و در مجموعه آستان قدس رضوي نگهداري ميشود و بيشتر بافت روستاي درخش بيرجند هستند.
با توجه به شواهد تاريخي، قاليبافي در بيرجند از درخش شروع شده ولي به مرور زمان در سطح روستاهاي بيرجند گسترش يافته است. امروزه فرش بيرجند را در بازارهاي جهاني با نام «مود» ميشناسند. (روستاي مود در 36 كيلومتري بيرجند قرار دارد ومردم آن قاليبافي را از هنرمندان درخش آموختند و امروزه بيشتر آنها به شغل قاليبافي اشتغال دارند.) موفقيت بافندگان فرش مود را بايد در استفاده از پشم محلي، شستوشوي خوب، رنگرزي سنتي و بافت خوب دانست. امروزه در شهرستان بيرجند 16 هزار دار قالي وجود دارد و فقط در اين شهرستان 200 فروشگاه خامه فروشي، 50 تا 60 كارگاه رنگرزي، 30 تا 40 واحد پرداخت زني و ديگر صنفهاي وابسته به فرش داير است. اين آمار نشانگر آن است كه حيات اقتصادي بيرجند در گرو فرش است.
نقوش هندسي قاليچههاي بيرجند در قاليچههاي عشايري بيرجند جلوه كرده است كه تجلي انديشه، ذوق، هنر و احساس است. نقوش هندسي قاليچههاي بيرجند ابتدا به صورت مجرد و انتزاعي بوده و به تدريج به طبيعت نزديكتر شده است. بيشتر اين نقوش از مثلث و ساير اشكال هندسي گرفته شده و به شكلهاي مختلف كنار هم چيده شده است و با رنگ بنديهاي مناسب هر يك نمودي از طبيعت پيدا كرده اند. طرحهاي شكسته در قالي بيرجند همچنان بر اصالت اوليه خود باقي ماندهاند اما ميتوان به تأثير عشاير سيستاني كه هر سال به مناطقي از بيرجند ييلاق ميكنند، اشاره كرد. طرح زيباي سه برگي كه عشاير درميان آنرا در قاليچههايشان به كار ميبرند از جمله اين تأثيرات است. همچنين در متن قاليچههاي بخش درميان كه نام قاليچههاي عيساييها به خود گرفته است طرح سه قالبي ديده ميشود كه هر قالب شامل چند لوزي همانند است كه يكي درون ديگري قرار گرفته است كه اصالت اين طرح نيز به عشاير سيستان برميگردد.
قديميترين نقشه قالي بيرجند كه در روستاي درخش بافت ميشده؛ طرح هراتي بوده است. اين طرح بنا بر گل ختاييدر عمده توليدات فرش درخش به كار ميرفته است. همچنين نقشه درختي بعد از طرح هراتي از سابقه ديرينهاي برخوردار است اين نقشه كه با الهام از طبيعت طراحي شده است، در روستاهاي مود و درخش بيشتر از ساير نقاط بافت ميشود.
از ديگر نقشهاي رايج در قالي بيرجند ميتوان به نقش ريز ماهي ساده، ريزماهي ترنجدار، ريز ماهي پنج متن و طرح سعدي اشاره كرد.
امروزه انواع طرحهاي مختلف اصفهان، قم و تبريز و... در كارگاههاي قاليبافي شهري و روستايي بيرجند بافته ميشود. رايجترين اين نقوش شامل نقشههاي: بوته جقه، طرحهاي گلداني، نقشه دهان اژدر، طرحهاي كرماني، طرح شاه صفي، نقشهكلهاسبي، طرح خشتي و طرح محرمات است.
* بافت گليم
بافت گليم در شهر بيرجند رايج نيست و اغلب در روستاهاي اطراف آن بافته ميشود. سابقه گليم بافي در بيرجند را نميتوان به درستي بيان كرد ولي با توجه به اظهارات بافندگان محلي با سابقه قاليبافي منطقه هماهنگي دارد.
اكنون گليم وگليم بافي به گونهاي جديتر در روستاهاي خور و خراشاد رايج است و در ساير نقاط روستائيان به گونهاي انفرادي و بدون تجمع كارگاهي به بافت آن مشغول هستند. نقش گليمهاي منطقه بيشتر به گونه گليمهاي بلوچي رخشاني است و اغلب طرحهايي بسيار ساده دارد.
طرح و نقشه گليم در بيرجند و خراسان از نقاط ديگر مستثني نبوده ولي در مقام مقايسه به گليمهاي عشايري که سادهتر هستند و زينه خالي آنها بيشتر است، شبيه ترند.
پلاس نيز نوعي گليم است و موارد استفادهاي چون گليم داردو دربيشترمناطق روستايي بافته ميشود پلاس بافي معمولا با موي بز انجام ميگيرد ولي در روستاي خور نوي ديگر پلاس بافي با روگ ( تكه پارچه ) انجام ميگيرد.اين گونه از گليم بيشتر براي توبره مورد استفاده قرار ميگيرد و بافت آن به صورت محدود است و به ندرت انجام ميگيرد.
* جاجيم بافي
قدمت بافت جاجيم در اين منطقه حدود 30 سال است جاجيم را در اين منطقه با دستگاه توبافي (پارچه بافي) ميبافند و تنها تفاوت آن در اين است كه جاجيم با نخ كلفتتر بافته ميشود. نقش جاجيم دراين منطقه بستگي به سليقه بافنده دارد. در اين منطقه پارچه بافي و جاجيم بافي رابطهاي مستقيم با يكديگر دارند و در منطقه كه جاجيم بافته ميشود، حتماً پارچه هم در آن بافته ميشود. مركز عمده بافت جاجيم منطقه خوسف است.
* سفالگري
سفالگري در بيرجندمانند سايرمناطق به روشهاي مختلف انجام ميگيرد. در بيرجند جنبه كاملاً كاربردي دارد و آنچه بيش از هر چيز داراي اهميت است اين كه سفال اين منطقه بدون لعاب بوده و اگر در مواردي هم نياز به لعاب كاري بوده به صورت بسيار ابتدايي انجام شده است. سفالگري در بيرجند در روستاهاي شاهزيله و كوشه انجام ميگيرد اما سنتيترين و قديميترين روش سفالگري را منطقه شاهزيله دارد. گِل مورد نياز اين منطقه از اين روستاها تهيه ميشود. سفالگران اين منطقه معمولاً خاك مل ( خاك رس قرمز كه در اين محل از اطراف شاهزيله و مهديه تهيه ميشود ) را مورد استفاده قرار ميدهند.
* غذاهاي محلي
گرچه خوردن غذاهاي امروزي همچون ديگر مناطق در بيرجند نيز رايج شده ولي غذاهاي محلي كه ازمواد در دسترس و باتوجه به شرايط آب و هوايي پخت ميشوند، هنوز جايگاه ويژهاي دارند. غذاهاي محلي بيرجند را اشكنه عدس، اشكنه آلو، اشكنه نخود، اشكنه آرد گندم، اشكنه گوجه فرنگي، كشك زرد و...، خورش قوارمه، گوشت داغ (قورمه)، خورش سبزي، كوكو كما، غروت (كشك ) بادنجان، كشك زرد، كشك سياه، قاتق ماش، آبگوشت، آش رشته، آش عدس، شله زرد، گندم شير، قاتق عدس، نان جوش، كاچي، بنه، گاورسي، سابري و خرما برشته شامل ميشود و انواع شيرينيهاي اين منطقه را نيز نان زنجبيلي، نان رووركرده، نان چرخي، كلمبه، كلوچه قندي، نان لولهاي، كلهكنو (شاه دانه)، نان نارگيلي، نان گردويي و نان برنجي تشكيل ميدهد.
همچنين نان دو آتشه، نان نوجوش، تفتان، روغن جوش، كماچ، جان جاني، زردي، ترشي، نان قلفي، نان گاورس، نان جو، نان سمنو، نان شلغمي، نان كلمبه، نان سر پيازي، نان كنجدي و نان سر قلفي يز از جمله نانهاي محلي اين منطقه هستند.
* کشاورزي و دامداري
محصولات كشاورزي شهرستان بيرجند شامل زعفران، گندم، جو، چغندر قند، پنبه، تربار، گردو، سيب، عناب و آلو زرد است. در بيرجند همچنين دامداري به گونه سنتي رواج دارد.
بن مایه : روزنامه ی اطلاعات